De waanzinnige wordt in het algemeen gezien als iemand die irrationele gedachten heeft en waarmee dus niet op een normale manier mee gecommuniceerd kan worden. Alle uitingen ontspruiten uit een ziek brein en kunnen per definitie niet rationeel zijn. Maar dit verhaal klopt niet geheel en al, want ook iemand die psychotisch is kan toch rationeel denken: De rationaliteit van de waanzin.
Dit inzicht kan helpen de communicatie met de geesteszieke te verbeteren en daarmee een voorspoedige behandeling te bevorderen.
De Azande gelooft in hekserij
De Britse antropoloog Edward Evans-Pritchard betoogt in zijn boek Witchcraft, Oracles and Magic Among the Azande uit 1937 dat de Azande, een volk in Zuid-Soedan, ondanks zijn mythisch geloof toch rationeel denkt. Dit tegen de achtergrond van het toenmalig heersende koloniale idee dat natuurvolkeren primitief, irrationeel en kinderlijk zouden zijn en alleen magisch kunnen denken.
Oorzaak en gevolg denken is volgens deze redenatie meer iets voor beschaafde culturen als in Europa en de VS. De taak van de westerling was dan ook deze mensen op te voeden, zover als dit mogelijk werd geacht.
En verklaart allerlei dingen die onfortuinlijk misgaan als door toedoen van heksen, zoals bij iemands overlijden, een ongeval, ziekte of een slechte oogst. In zo’n geval zullen ze proberen erachter te komen wie de heks is om deze vriendelijk doch beslist te verzoeken zijn kwalijke praktijken te stoppen.
Hekserij sluit volgens Evans-Pritchard natuurlijke oorzaken niet uit
Zo ziet de Azande best dat termieten zorgen voor rot, maar waarom stort een schuur in precies als er een bepaald persoon in zit? Zo’n gebeurtenis moet wel door hekserij veroorzaakt zijn. Dat die termieten zo hun bijdrage hebben geleverd aan het ongeval snappen ze prima. Maar als het niet gaat als normaal is er nog een reden, en dat is hekserij.
Heksen beheksen iemand uit jaloezie, nijd of hebzucht. Het is dus een moreel geloofssysteem. Want vanuit deze gedachtegang wordt onrechtvaardig of egoïstisch gedrag vermeden, wat de sociale cohesie bevordert. Zo zal een jager vaak een deel van zijn buit delen met anderen.
Hekserij is volgens Evans-Pritchard een ‘web van geloof’
Een geloof waarvan alle draden aan elkaar hangen. De Azande kan niet buiten dit web denken. Hij heeft alleen zijn mystieke idioom om zich in uit te drukken. Gezond verstand wordt vermengd met mystieke ideeën en deze zijn een coherent systeem en logisch onderling verbonden.
De rationaliteit van de Azande geldt ook voor een ‘psychoot’
Want zij doet ook aan magisch denken. Zo gelooft zij in heksen en duivels, praat met God, andere telepathische mensen en buitenaardse wezens, of zij meent dat ze de Messias is die de wereld gaat redden van haar nakende ondergang. Maar wat op basis van van deze uitgangssituatie verder volgt valt rationeel te noemen.
Als je een psychoot vraagt naar zijn ervaringen, lijkt er voor de buitenstaander inderdaad vooral wartaal uit te komen. Maar ervan uitgaande dat God bestaat, is het verder logisch dat Hij de wereld regeert en praat met zijn uitverkorenen. En als Hij bestaat volgt daaruit dat Satan ook in de wereld rondwaart. Dat er daarom een grote strijd plaatsvindt tussen goed en kwaad op aarde klinkt dan al wat logischer.
Als je vervolgens de wereld wilt redden spreekt het als vanzelf dat je anderen probeert daarvan te overtuigen, om die wens tot stand te brengen. En is het niet meer dan normaal dat je gefrustreerd raakt als mensen je hinderen in je missie, bijvoorbeeld door je op te sluiten in een kliniek – of is het een gevangenis?
Ikzelf heb ook enkele keren opgesloten gezeten in een psychiatrische inrichting
De laatste keer was ik er volledig van overtuigd dat de kliniek werd bestierd door duivels, waardoor ik de behandelaars totaal niet vertrouwde. Ik werd daarom heel beschermend ten aanzien van mijn naaste familie, die zij volgens mij wilden offeren aan de Heer van het Kwaad. Gevolg was dat ik met enige regelmatig in de isoleercel mocht bivakkeren om te kalmeren. Ook bepaald niet bevorderlijk voor het vertrouwen van mij in de behandelaars.
Een psychoot voelt zich vaak eenzaam en tegengewerkt
Belangrijk is het die eenzaamheid, die vaak voortkomt uit onbegrip, te doorbreken. Ten eerste omdat mensen nu eenmaal sociale wezens zijn en behoefte hebben aan wezenlijk contact vanuit wederzijds respect. Zonder dat wordt iemand wantrouwig, ongelukkig of depressief, waarvoor die dan weer behandeld dient te worden. Daarnaast is het voor een psychiater belangrijk om een goede band op te bouwen om de behandeling te bevorderen. Want wantrouwen is een belangrijke grond voor therapieontrouw en het weigeren van medicatie.
Het is ook logisch om medicatie te weigeren als de persoon tegenover jou een duivel is
Als het iemand is die je probeert te hinderen in jouw streven de wereld te redden. Daar komt bij dat medicijnen allerlei vervelende bijwerkingen hebben die aanleiding kunnen geven voor bedenkingen. Zo word je van het antipsychoticum clozapine bijvoorbeeld vaak suf en verward. Ook kan het medicijn klachten geven als duizeligheid of wazig zien, koorts, misselijkheid of braken. Het kan zelfs parkinsonisme teweeg brengen, met verschijnselen als trillen, moeite met bewegen, lopen en spreken.
Allemaal aanwijzingen dat de medicatie die je krijgt voorgeschoteld niet te vertrouwen is: “Want zijn ze dan niet bezig om mij te vergiftigen en tot een hersenloze zombie te maken?“
Gezien de huidige toestand van de wereld is het ook niet heel gek dat iemand de wereld zou willen redden
Er zijn vele geestelijk gezonde mensen die dat ook graag zouden doen als dat in hun macht lag. De klimaatapocalyps, de teloorgang van het milieu, oorlogen in het Oosten van Europa, Afrika en nu ook weer tussen Israël en de Palestijnen. Wereldwijde armoede, onrechtvaardigheid en ongelijkheid. Stel dat je de macht of invloed had daar invloed op uit te oefenen. Gewoon omdat jij de Messias bent en vele mensen in hoge posities kan overreden de problemen de wereld uit te helpen. Omdat jij voor alles een oplossing hebt. Dat je de Messias zou zijn is natuurlijk magisch denken, maar alles wat daaruit voortvloeit klinkt rationeel.
Het gevoel hebben sterk verbonden te zijn met alle andere mensen, als een eenheid
Een andere vorm van rationaliteit kan schuilen in de mogelijke ervaring die met name manische mensen kunnen krijgen, zoals het gevoel sterk verbonden te zijn met alle andere mensen en de wereld, die sterk als een eenheid wordt ervaren. Dit gevoel gaat gepaard met de ervaring dat alles liefde is.
Verbondenheid is een wezenlijk bestanddeel van liefde immers
Deze ervaring van verbondenheid ontstaat omdat de psychische grenzen van het zelf en het categoriserend denken worden opgeheven, waardoor er in plaats van dat je een gescheiden individu bent, een gevoel opkomt dat alles en iedereen met het zelf in verbinding staat. Zoiets als verliefde mensen kunnen ervaren, maar dan in het groot.
Maar is het feit dat wij in het Westen onszelf zien als individu, een onafhankelijke persoon die zijn eigen boontjes dopt en verantwoordelijk is voor zijn eigen succes of falen. Niet een illusie van het kapitalistische systeem? Het moderne individu is een consument die zijn eigen identiteit bij elkaar koopt, een ideologie om maar zoveel mogelijk te consumeren. In dat eerlijke en open systeem heeft iedereen in principe dezelfde kans van slagen. Als dat niet lukt moet het dus wel aan jezelf liggen. In ieder geval niet aan het maatschappelijke systeem waarin wij leven.
Het kan ook anders
In zuidelijk Afrika bijvoorbeeld bestaat Ubuntu als filosofische grondslag van het menszijn. Het is het besef dat alle mensen diepgaand met elkaar verbonden zijn. Ubuntu staat voor de uitdrukking ‘een mens is een mens, omdat er anderen zijn’. Hindoes geloven dan weer dat alles in de wereld wordt verbonden door Brahman, de ultieme, onveranderlijke realiteit die het zuivere zijn en bewustzijn inéén is.
Het concept staat achter de meervoudigheid van de fenomenale wereld en verbindt alle mensen met elkaar en ook met het heelal. Ook in veel andere culturen zien mensen zichzelf veel meer als verbonden dan als afgescheiden wezens. De ervaringen van de psychoot zijn dus niet zo verwonderlijk of wereldvreemd als ze op het eerste gezicht lijken.
Het blijkt dat vele mensen wereldwijd deze toestand van zich wezenlijk verbonden voelen met de wereld ook kennen
Het is gewoon een andere, niet-Westerse rationaliteit.
Wie zich zo verbonden voelt met de wereld is er vaak van overtuigd dat goddelijke krachten hieraan ten grondslag liggen. Immers, als alles met alles verbonden is, als alles liefde is, dan moeten er wel hogere machten in het spel zijn die hieraan ten grondslag liggen. Ook deze redenatie is in zichzelf rationeel.
Zelf heb ik de ervaring dat je in de kliniek als onmondig wordt beschouwd, zoals een kind dat is. Alleen, in tegenstelling tot kinderen wordt de psychoot totaal niet serieus genomen. Die wordt toch als handelingsonbekwaam beschouwd, is daarmee niet verantwoordelijk voor zijn daden en uitingen en produceert daarbij toch vooral wartaal.
Dit besef dat ik niet als volwassene werd aangesproken, maakte dat ik de behandelaars ook niet kon vertrouwen.
Een evenwichtige relatie gaat toch uit van minstens twee gelijkwaardige kanten
En als de communicatie asymmetrisch is, is er weinig aanleiding voor de onderliggende partij om in die relatie emotioneel te investeren. Sowieso geldt dat er geen wezenlijk contact plaatsvindt in de kliniek tussen behandelaars en geesteszieke. Je wordt nauwelijks door hen aangesproken, al helemaal niet over wat je denkt of ervaart. Het meest intieme contact vindt plaats als de medicijnen worden uitgedeeld. Ook dit is natuurlijk niet bevorderlijk voor de behandelrelatie.
Tijdens mijn eerste opname weigerde ik lange tijd medicatie te nemen, inderdaad omdat er geen grond van vertrouwen was daarvoor. Daardoor moest ik veel langer worden behandeld dan eigenlijk nodig, en al die tijd nam ik een duur betaald bed in beslag.
Een van de eerste dingen die ik deed dat ik vrij werd gelaten en naar huis kon, was stoppen met medicatie
Waarom zou je mensen die je in het algemeen niet vertrouwt, wel vertrouwen als het aankomt op het belang van medicijnen nemen? Met als gevolg dat ik tien maanden later weer psychotisch werd.
Eigenlijk was dat onnodig. Dit soort dingen worden veroorzaakt door het feit dat er geen werkelijk menselijk contact is tussen de psychoot en zijn behandelaars. Dit is niet alleen triest voor de psychoot, die onnodig terugvalt en opnieuw onder behandeling moet worden gesteld, maar heeft ook gevolgen voor de kosten van de GGZ, doordat mensen vaker en langer moet worden behandeld dan strikt noodzakelijk. Dit nog buiten het onnodige leed dat de psychoot wordt aangedaan.
Uit mijn betoog blijkt dat ook psychotische mensen rationeel kunnen denken
Ze vallen dus goed aan te spreken. Het punt is hun ervaringen te accepteren, te begrijpen en niet af te doen als pure onzin. Dit geldt zeker de behandelaars, die toch professionals zijn en op zijn minst contact zouden moeten maken met de geesteszieke om te begrijpen wat haar beweegt. Het is toch vreemd dat ze daar niet eens in geïnteresseerd zijn?
Door wezenlijk contact wordt de eenzaamheid van de psychoot doorbroken. En in het ideale geval ontstaat een vertrouwensband tussen haar en de psychiater, waardoor zij meer geneigd zal zijn zich vrijwillig aan enig behandeling te onderwerpen.
Meer lezen over alternatieve zorg in Nederland?
- Ecosysteem Mentale Gezondheid (GEM)
- Bedenkingen bij alternatieve geneeswijzen – het geloof der healers
- Er is iets mis met mij – het universele geheim van de mens
Heb je een vraag?
Onze experts beantwoorden jouw vraag in het online Spreekuur van PsychoseNet. Gratis en anoniem.
Ken je de mini-College’s van PsychoseNet al?
Bekijk PsychoseNet college’s van Jim van Os over zorg en herstel, van depressie tot psychose.
