Wat heb je nodig voor goede EMDR traumatherapie?

Psychologen maken zich zorgen over de kwaliteit van EMDR traumatherapie en EMDR behandelingen, door een groei aan alternatieve cursussen, die schadelijk kunnen zijn voor patiënten. Toch staan psychologen open voor eventuele versoepelingen en alternatieve zorgmethodes buiten het GGZ om. “Deskundigheid blijft essentieel, maar we moeten flexibeler worden in onze aanpak.”

Geschreven door: Anne Mons

EMDR is een traumatherapie. Als EMDR niet goed wordt uitgevoerd, kan men herbelevingen, dissociatie, emotionele uitbarstingen, het opslaan van verkeerde herinneringen, en in ernstige gevallen suïcidale uitingen creëren, melden verschillende psychologen. “EMDR is geen wondermiddel, maar het wordt wel zo gezien in Nederland. Als er geen deskundigheid aan te pas komt bij deze therapie, is dat zorgelijk”, aldus psychotrauma deskundige Simona Karbounairis.  

Nederland kent per hoofd van de bevolking de meeste EMDR-therapeuten ter wereld. De Nederlandse EMDR Vereniging (VEN) telt alleen al 7.000 geregistreerde leden. De EMDR Vereniging van Nederland stelt hoge toelatingseisen aan therapeuten om een cursus EMDR te volgen. Zo heb je bijvoorbeeld een universitaire masteropleiding nodig tot psycholoog, pedagoog, geestelijke gezondheidskundige of arts. “We willen voorkomen dat mensen zonder de juiste kwalificaties EMDR toepassen,” aldus Jiska Weijermans, voorzitter VEN.

Schade door verkeerde behandeling

Melissa, *niet haar echte naam*, (24) weet uit ervaring wat er mis kan gaan. Ze kreeg op haar zestiende de diagnose PTSS. In haar jeugd had ze te maken met een narcistische ouder. “Ze noemde me varken, dom kind en vernederde mij. Thuis was er geen ruimte voor emoties. Mijn vader werkte veel en was afwezig. Mijn moeder had alleen oog voor wat ik niet goed deed,” vertelt ze. Tijdens de middelbare school kreeg ze af en toe aandacht van klasgenoten. “Die aandacht voelde goed; ik miste die validatie thuis”. Maar het werd ook problematisch. “Ik had moeite om grenzen aan te geven. Op een dag werd ik in het scooterhok van school gedwongen om een jongen oraal te bevredigen. Die ervaring bleef bij me, en ik wist dat ik hulp nodig had.” 

Door de lange wachttijden in de reguliere GGZ zocht ze naar alternatieve oplossingen. Zo kwam ze terecht bij een therapeut die zich richtte op trauma’s bij jongeren. “Al snel bood ze EMDR aan. Ik had geen idee wat dat precies was, maar ik vertrouwde op haar professionaliteit. Ze leek een goede therapeut.” Tijdens de EMDR-sessies moest Melissa de vinger van de therapeut volgen. “Ze zat dichtbij en dat maakte het ongemakkelijk. Ik vond haar aardig, maar had geen vertrouwensband opgebouwd. Terwijl ik haar vinger volgde, moest ik denken aan wat me was overkomen. Het voelde intens.”

Gedurende de sessies, werd Melissa overspoeld met andere herinneringen, die dezelfde gevoelens opriepen. “Ik moest ineens denken aan de keren dat mijn moeder mij uitschold, aan de keren dat ik op de sportvereniging werd uitgelachen of op momenten dat ik op school werd buitengesloten. Het was overweldigend en pijnlijk.” Melissa voelde zich na de sessies vaak leeg en chaotisch. “Ik vertelde haar over de herinneringen die naar boven kwamen, maar ze zei dat het erbij hoorde en dat ik het goed deed. Maar ik voelde me steeds vermoeider en ongelukkiger. De sessies hielpen niet zoals ik had gehoopt.” Na een paar sessies was ze uitgeput en merkte ze dat haar emoties steeds moeilijker te reguleren waren. “Ik heb lange tijd geworsteld met boosheid en dissociatie,” maakt ze duidelijk. “Het was pas veel later dat ik las over de negatieve effecten van EMDR traumatherapie. Ik herkende mij er gelijk in.”

Haar ervaringen zijn niet uniek. Uit een enquête onder 83 patiënten (voornamelijk jongeren tussen de 18-35 jaar) die EMDR traumatherapie hebben gevolgd, blijkt dat 18 procent aangaf dat de therapie niet had geholpen en 33 procent slechts deels baat had gehad. Opvallend genoeg wist ook een kwart van de ondervraagden niet of hun behandelaar gecertificeerd was. De enquête is niet representatief. Hoewel deze enquête niet representatief is, geeft het wel een beeld van de situatie.

“Ik voelde me steeds chaotischer en ongelukkiger”

EMDR werd in de late jaren ’80 ontwikkeld door de Amerikaanse psychologe Francine Shapiro. De therapie richt zich op het verminderen van de emotionele lading van traumatische herinneringen. “In de praktijk wordt EMDR op veel manieren toegepast,” vertelt psychotrauma-deskundige Simona Karbounairis. “Sommige therapeuten gebruiken koptelefoons of tappers die in je hand trillen, anderen tikken op je knieën of laten je hun vinger volgen. De kern blijft hetzelfde: het werkgeheugen wordt belast, zodat de emotionele lading van de herinnering afneemt.”

Versoepelingen

De EMDR Vereniging is aangesloten bij EMDR Europe en werkt binnen een groot, wereldwijd netwerk. Omdat de kwaliteitseisen wereldwijd hetzelfde zijn, is het lastig voor de vereniging om de eisen direct te versoepelen. “We zijn wél aan het kijken of we de toelatingseisen kunnen veranderen. We hopen uiteindelijk een bredere doelgroep te kunnen motiveren om bij ons de opleiding te volgen, waardoor de kwaliteit hoger wordt van behandelaren.” aldus Jiska. Ze hoopt meer mensen te motiveren om bij hen een cursus te volgen, in plaats van bij niet gekwalificeerde trainers.

Ook professor Philippe Delespaul, klinisch psycholoog en hoogleraar, juicht versoepelingen toe. “We eisen zoveel kwaliteit van behandelaars dat maar een handvol mensen bepaalde therapieën kan toepassen. Dat zorgt voor enorme wachtlijsten, wat vooral problematisch is voor mensen die in psychische nood verkeren.” Volgens Philippe is psychisch lijden geworteld in levenservaringen en trauma’s. “Therapie is niet alleen het wegnemen van klachten, maar ook iemands weerbaarheid versterken. Deskundigheid is een pré voor EMDR behandelingen, maar we moeten flexibeler worden in hoe we dat aanpakken.” 

Toch is er kritiek vanuit psychologen op mogelijke versoepelingen. “Ik weet niet of een HBO psycholoog dit moet doen.” stelt Ad de Jongh, GZ-psycholoog en hoogleraar in angst- en gedragsstoornissen. Sommige aanbieders geven een korte, niet-erkende cursus en zetten keurmerken op hun website die nauwelijks te onderscheiden zijn van die van de officiële EMDR-vereniging. “Dit maakt het voor cliënten lastig om te weten of hun behandelaar wel deskundig is”, aldus Ad de Jongh. “We behandelen meer dan duizend patiënten per jaar, en het gebeurt regelmatig dat mensen zonder succes bij ons komen na ongeschikte alternatieve behandelingen. Hoewel we geen harde cijfers hebben, zien we het duidelijk terug in de praktijk.”

Alternatieve aanbieders  

Iedereen mag zich EMDR-therapeut noemen, wat heeft geleid tot een wildgroei aan aanbieders. Onderzoek van De Volkskrant toonde aan dat er ruim driehonderd websites zijn waar alternatieve behandelaars deze therapie aanbieden, variërend van kindercoaches tot reiki-meesters. “Het probleem is niet dat alternatieve therapeuten per se onkundig zijn, maar dat we hun kwaliteit niet kunnen toetsen, omdat we niet weten wat ze doen,” aldus voorzitter Jiska Weijermans. “Voor ons is EMDR vergelijkbaar met chirurgisch werk. Je zou ook niet willen dat iemand zonder de juiste opleiding een operatie uitvoert.”

Sommige zorgverleners volgen alleen een basiscursus of alternatieve, homepathische cursussen. Ook Germien Brouwer, psychosociaal therapeut, heeft via een vierdaagse cursus haar EMDR diploma behaald. Ze werkt al twaalf jaar met de EMDR methode en kwam ermee in aanraking tijdens haar werk in het ziekenhuis. “Ik heb na de cursus praktijkervaring opgedaan onder supervisie. Die basis was toereikend om te beginnen, maar door jarenlange ervaring en bijscholing ben ik veel beter geworden in wat ik doe.”

Brouwer benadrukt dat ze zorgvuldig werkt en binnen haar expertise blijft. “Bij twijfel verwijs ik altijd door, vooral bij complexe trauma’s zoals seksueel misbruik. Ik behandel alleen duidelijk trauma.” Toch ziet ze zichzelf als volwaardig behandelaar. “Wat basispsychologen doen, is vergelijkbaar met wat ik doe. Het gaat om meer dan een papiertje; ervaring en gevoel spelen ook een grote rol.”

Psychologen zijn sceptisch over deze uitspraken. “Duidelijk trauma bestaat niet. Ook als je een auto-ongeluk hebt, zijn er daarvoor patronen verweven uit de jeugd. Een cursus is niet voldoende om getraumatiseerde patiënten goed te behandelen. Een EMDR behandeling vraagt meer dan alleen de methode: het gaat ook om casusconceptualisatie en begrijpen wat de patiënt precies heeft meegemaakt”, aldus hoogleraar Ad de Jongh. Een casusconceptualisatie is een analyse van problemen, oorzaken en oplossingen. Het laat zien wat er precies aan de hand is.

Samenwerken

Brouwers vindt het zelf ook zorgelijk dat mensen zonder psychologische achtergrond EMDR traumatherapie aanbieden, maar waarschuwt ook tegen te strenge regels. “We moeten voorzichtig zijn, maar slaan erin door. Het lijkt soms alsof we concurrenten zijn, terwijl samenwerking ons zoveel verder kan brengen.” Volgens Brouwer kiezen veel patiënten juist voor haar, omdat het bij GGZ-psychologen niet klikte. “Zorgvuldigheid is cruciaal en als je iets niet aankan als therapeut, moet je het niet doen. Maar sommige patiënten zouden veel sneller stappen vooruit kunnen zetten als we niet zo vasthielden aan de systemen van de GGZ.”

Ook klinisch psycholoog Philippe Delespaul onderschrijft het belang van diversiteit in het behandelaanbod. “Deskundigheid en een degelijke achtergrond blijven essentieel, maar ook binnen de GGZ merken we dat sommige patiënten zich niet op hun gemak voelen bij reguliere psychologen. Het is daarom belangrijk dat we onze horizon verbreden en ruimte bieden aan andere gekwalificeerde therapeuten.”

Tegelijkertijd waarschuwt Delespaul tegen risico’s van onprofessionele aanbieders. “Ik moedig therapeuten buiten de reguliere zorg aan, maar we moeten ervoor zorgen dat behandelaars goed opgeleid zijn en weten wat ze doen. Alleen dan kunnen we de kwaliteit en veiligheid van zorg waarborgen.”

Cursustrainer

Bij EMDR-training Educas kan je voor 764 euro in drie dagen een EMDR cursus volgen. “EMDR is echt niet zo ingewikkeld. Als je de methode goed volgt, kan er niets fout gaan,” aldus cursus trainer John Martinus. Hij is het zeker eens dat deskundigheid een vereiste is. “Wij hebben geen keurmerk van de EMDR-vereniging, maar wij weten wel wat we doen. Tijdens het intakegesprek beoordelen we of er een echte coach tegenover ons zit. Pas daarna bepalen we of de cursus geschikt is.” Een harde ervaringseis ontbreekt echter. 

Psychotrauma deskundige Simona heeft grote zorg voor therapeuten die enkel protocollen volgen. “EMDR is geen wondermiddel,” benadrukt Simona. “Ik ben al geen fan van EMDR traumatherapie, laat staan als er gebrek is aan deskundigheid.” Simona heeft zelf ook EMDR gevolgd, maar heeft hier geen fijne ervaringen aan overgehouden. Ze had het gevoel dat de hele wereld op de kop stond en had last van dissociatie. “Een therapeut moet een goed begrip hebben van de psychische problematiek van de patiënt, en weten wanneer de methode geschikt is.”

“De eetproblemen werden alleen maar erger”

Kritiek op EMDR traumatherapie

EMDR-therapie is een van de meest onderzochte behandelmethoden voor trauma en PTSS, met wetenschappelijke ondersteuning. Volgens een overzichtsstudie gepubliceerd in The Lancet Psychiatry bleek EMDR bij 77 procent van de deelnemers effectief in het verminderen van PTSS-symptomen na gemiddeld zes sessies. Dit resultaat komt overeen met de richtlijnen van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), die EMDR traumatherapie aanbeveelt als behandeling van eerste keuze voor PTSS​. Zo blijkt ook uit onderzoek van Universiteit van Amsterdam dat zestig procent van jongeren die meer dan zes uur aan EMDR hebben gehad, minder last hadden van PTSS klachten, depressie en angsten. 

Toch zijn er wetenschappers en hoogleraren die vraagtekens plaatsen bij de effectiviteit en veiligheid ervan. “EMDR is lang niet voor iedereen geschikt”, aldus psychotrauma deskundige Simona. Ook stelt het psychologisch platform Simply Rewire dat één op de vijf vrouwelijke patiënten de therapiemethode als té intens ervaarde. “Ik ben gestopt omdat het voor mij te veel was”, aldus Asahiah (22), EMDR patiënte.

Uit recent onderzoek van Wiley online library blijkt dat er ruim dertig onderzoeken zijn waarin staat dat EMDR werkt bij PTSS. Ook is er onderzoek gedaan naar de effectiviteit van EMDR traumatherapie op complexe ptss (CPTSS). Complexe PTSS is een ernstige stressstoornis door langdurig trauma. “Bijvoorbeeld emotionele verwaarlozing, seksueel misbruik of mishandeling wat in de jeugd heeft afgespeeld”, aldus Ad de Jongh. Hoewel uit het onderzoek van Wiley online library bleek dat 88 procent van de patiënten niet langer voldeed aan de criteria van CPTSS, is er kritiek op de beperking van het onderzoek. Er was bijvoorbeeld geen controlegroep aanwezig.

Daarbij stelt Dr. Steven Novella, neuroloog en lid van Science-Based Medicine, dat de specifieke rol van oogbewegingen onvoldoende is bewezen en vergelijkt het effect van EMDR soms met een placebo. “Net zoals bij acupunctuur is er onvoldoende controle-onderzoek verricht. Het verwerken van herinneringen en emotionele lading lijkt belangrijker dan de oogbewegingen zelf,” schreef hij in het casusrapport.  ”De hele poespas met lichtjes en trilballen is uiteraard niet bewezen dat het cruciaal is voor het succes van de behandeling” benadrukt klinisch psycholoog Philippe.

Amy (21) was zestien toen ze kampte met paniekaanvallen en een eetstoornis. “Ik viel toen veel af,” vertelt ze. Ze probeerde EMDR-therapie. Tien sessies lang volgde ze het bekende lampje, terwijl ze de traumatische scenario’s herleefde. Maar het hielp haar niet. “De eetproblemen werden alleen maar erger.” Ze had geen klik met de therapeut en de sessies hadden geen diepgang. “Het voelde alsof de therapeut niet echt luisterde en alles ging gehaast.”

Als een EMDR sessie niet goed wordt uitgevoerd, kan je overspoeld raken met herinneringen, ook wel emotioneel flooding genoemd. “Je moet als therapeut exact weten welke gebeurtenis je moet pakken om te behandelen. Overweldiging tijdens EMDR ontstaat vaak door onvoldoende stabilisatie vooraf of een te snelle benadering van het trauma. Dit kan leiden tot hertraumatisering, dissociatie en bijvoorbeeld emotionele uitbarstingen”, aldus psychotraumadeskundige Simona. 

Melissa heeft nog steeds last van dissociatie in stressvolle situaties. Amy wil geen therapie meer door de negatieve ervaringen binnen de GGZ. 

Positieve werking

Op de enquête waren er ook diverse positieve reacties op de behandelmethode van EMDR. Bijna de helft liet weten baat te hebben gehad aan EMDR. Ook Niels (22) heeft zeven jaar geleden EMDR traumatherapie gehad. Hij was vijftien jaar toen hij slachtoffer werd van zinloos geweld. “Het gebeurde vanuit het niets. EMDR heeft me heel goed geholpen om die angst los te laten,” vertelt hij.

Na het incident had hij vaak last van herbelevingen, vooral in zijn dromen. “Ik schrok ’s nachts vaak wakker en dacht dan dat er iemand in mijn kamer stond. Het voelde zo echt, ik kon in die halfslaap niet zien wat realiteit was.” Via een slachtoffercoördinator kwam hij bij de huisarts terecht, die hem doorverwees naar een psycholoog. Daar werd EMDR voorgesteld.

De eerste sessies waren zwaar. “Ik voelde me juist kutter, alsof de herbelevingen erger werden. Maar dat hoort erbij.” Het waren intense momenten: hij herleefde de klap op zijn kaak, het dreigement met het mes, het vallen op de grond. Toch hielp de fijne klik met zijn therapeut hem om door te zetten.

“Ik was in het begin best sceptisch om mijn verhaal bij een vreemde te doen, maar mijn therapeut was heel fijn waardoor ik er makkelijker over kon praten.” Soms schrikt hij nog van onverwachte bewegingen, maar hij laat weten dat het lang niet zo erg meer is als voor de therapie.

Hij klaagde de daders aan. Ander half jaar later vond de rechtszaak plaats. “Toen ik hem daar zag zitten en hoorde praten, voelde ik geen triggers meer. Dat was het moment waarop ik besefte dat ik het echt kon afsluiten. EMDR-therapie heeft me daarbij geholpen.” De daders kregen een taakstraf en Niels een schadevergoeding. 

Ook Nora (21) heeft fijne ervaringen met EMDR. Toen ze 9 jaar oud was, belandden haar ouders in een vechtscheiding. “Ik ben altijd de vredestichter geweest en stond midden in de ruzies.” Op de middelbare school werd Nora opnieuw geconfronteerd met heftige ervaringen. Ze werd gecyberpest, kreeg bedreigingen via groepsapps en voelde zich geïsoleerd. “Ze stuurden foto’s van messen en dreigden mij en mijn familie iets aan te doen,” zegt ze. Ondanks gesprekken met de politie bleef de angst hangen, en ze voelde zich onveilig in haar eigen dorp.

Toen haar depressie verergerde, besloot ze dat het anders moest. Ze wilde niet langer wegzakken en stond open voor therapie. Door de hoge wachtlijsten, zocht ze naar een alternatieve route. Zo kwam ze terecht bij een psycholoog die EMDR toepaste en buiten de reguliere zorg viel. “Het was spannend, maar ik stond ervoor open.”

Na zestien sessies was de therapie afgelopen. “Alsof het zo had moeten zijn, ging ik die week erop gelijk een tijdje wonen in Wales. Ik had deze ervaring niet positief kunnen beleven zonder EMDR traumatherapie.”  Een studie gepubliceerd in Psychotherapy Research, ontdekte dat de kwaliteit van de therapeutische relatie een grote rol speelt in therapieresultaten, zelfs boven de specifieke behandelmethoden die worden gebruikt. Andere onderzoeken wijzen op het belang van empathie en wederzijds respect als belangrijke elementen voor een succesvolle behandeling. “We zien dat het enorm helpt als iemand openstaat voor therapie. Daarbij is een klik met de therapeut van groot belang. Een klik met een therapeut krijg je sneller als er ervaring en deskundigheid bij komt kijken”, vertelt psychotrauma deskundige Simona. 

Overheid moet meer doen

Veel experts benadrukken dat de overheid een actievere rol moet spelen in het reguleren van alternatieve zorg. “We hebben meldpunten zoals Lareb voor medicatieproblemen, maar er is geen equivalent voor alternatieve therapieën,” merkt Ad de Jongh op. “Er moet meer controle komen vanuit de overheid om beunhazen uit de zorg te vissen.” Professor Philippe pleit voor meer flexibiliteit, maar met goede supervisie. “Therapeuten buiten de GGZ kunnen waardevolle hulpverleners zijn, zolang er controle en begeleiding is. Het is tijd dat de overheid daar beter op toeziet.”

---

Dit artikel is geschreven door Anne Mons (23 jaar). Anne studeert momenteel af aan journalistiek. Er zijn interviews afgenomen met psychologen, psychiaters en patiënten. 

Meer lezen over EMDR traumatherapie?

• Wel of niet EMDR? – Ik ga er niet verder mee
• Herstel middels EMDR – eindelijk licht aan het einde van de tunnel
• Ervaringsverhaal EMDR: Eye Movement Desensitization and Reprocessing