Psychose als filosofie en kunstvorm: Hoewel Mondriaan vooral gezien wordt als een abstract kunstenaar, streefde hij er juist naar de werkelijkheid te verbeelden. Hij filosofeerde over de universele essentie van de wereld zoals die verborgen ligt achter de zintuiglijk waarneembare fenomenen, en wilde die tonen.
Mondriaan had als filosoof en kunstenaar in zekere zin een psychotische denkwijze
Volgens de Boeddhistische non Pema Chödrön zwemt de mysticus in de zee waar een psychoot in verdrinkt. Hun belevingen zijn in essentie hetzelfde, maar de psychoot ontspoort in zijn denken waar een mysticus vooral een cultureel geaccepteerde rol kan vervullen. In onze cultuur hebben we nu eenmaal niet de handvaten om psychotische ervaringen te kanaliseren.
Piet Mondriaan (1872-1944) was een voorbeeld van een mystiek kunstenaar en filosoof. Hoewel hij – zover bekend – noch mystieke noch psychotische ervaringen heeft gehad, vertoonde zijn denk- en werkwijze kenmerken die ook psychotisch geduid kunnen worden. Er zijn echter meer algemene overeenkomsten tussen psychotische ervaringen en moderne kunst.
Het boek Pure waanzin
Volgens het boek ‘Pure waanzin’ van filosoof Wouter Kusters – zelf bekend met psychose – raakt de psychoot op drift en hij ‘verlaat de gemeenschappelijke grond met zijn gedeelde kennis, gedeeld gedrag en gedeelde waarden’.
Boek: Pure waanzin
Auteur: Wouter Kusters
Opvallend: Winnaar Socratesbeker, voor het beste filosofie boek van het jaar
Hierin lijkt hij op de moderne kunstenaar. Daarvan wordt immers verwacht dat zijn werk origineel is, liefst van een bijzondere visie getuigt en nieuwe perspectieven opent om ‘het publiek bewust te maken van ingeslepen denkpatronen en sociale regels’.
‘De kunstenaar kijkt met één oog de normale wereld in, terwijl hij met zijn andere oog door, achter of langs de normale wereld kijkt. Uit het bewustzijn van de spanning tussen mogelijke en werkelijke werelden ontstaat kunst.’
Met andere woorden, kunst is in wezen een uitbeelding van de fantasie van de kunstenaar in de werkelijkheid. Net zo legt een psychoot sterk de mal van zijn fantasievolle denkbeelden over de wereld heen.
Volgens Kusters is de idee dat waanzinnigen een boodschap van ‘gene zijde’ doorkrijgen van alle tijden. Bijvoorbeeld in de antipsychiatrie van de jaren zestig werd gedacht dat waanzinnigen ‘iets weten of hebben meegemaakt dat “echter” is dan wat gewone mensen meemaken.’ Deze verrijkende ervaring is bereikbaar voor kunstenaars, waanzinnigen en sommige filosofen. Kusters stelt dat de filosoof ‘in zijn existentiële verwording en zoeken naar nieuwe paden lijkt op de psychoot in zijn conventieloosheid.’ Het uitdagen van conventies is tevens een belangrijke functie van de moderne kunst.
Ook Mondriaan had ook een geheel eigen kijk op de dingen
Waar hij achter de waarneembare werkelijkheid een andere, meer ‘ware’ realiteit zag. Creatief en psychotisch denken zijn allebei vormen van vloeiend en associatief denken, voorbij grenzen en categorieën, waardoor nieuwe en originele verbanden ontstaan.
Mondriaan beschouwde de menselijke geschiedenis als een evolutie van de absolute geest. Onder invloed van universele wetten. Deze geest is een fenomeen dat alle vormen van wetenschap, denken en cultuur van de mensheid omvat. Dit diepere aspect van de werkelijkheid was voor Mondriaan een onbegrijpelijke kracht die altijd en overal zijn werking had. Hij zag zichzelf als instrument van deze universele wetten. Dit heeft veel weg van de waanzinnige die ervaart dat er hogere machten in haar doorwerken.
Bloeiende appelboom
In Mondriaans “Bloeiende appelboom” uit 1912 bestaan boom, landschap en lucht uit een web van door het schilderij heen geweven golven.
Titel: Apple Tree in Bloom / Bloeiende appelboom
Schilder: Piet Mondriaan
Datum: 1912
Techniek: Olieverf op doek
Het was een tijd waarin hij nog figuratief, naar de natuur schilderde. Maar in dit werk verbeeldde hij al dat de werkelijkheid een onderliggende éénheid kent. Immers, alle afzonderlijke elementen in het schilderij verliezen hun individualiteit in een weefsel van overeenkomstige golfbewegingen en kleurstellingen. De individuele vormen van de natuur en het rationele lijnenspel van de kunstenaar gaan zo in elkaar over in een dynamisch samenspel.
Daarnaast verbeeldde Mondriaan in dit werk de aanstaande vergeestelijking van de hedendaagse cultuur. De menselijke geest zou steeds meer de onderliggende éénheid van de werkelijkheid gaan zien en zich zo bevrijden van de natuurlijke onderscheidingen die het zicht op de ware wereld vertroebelen. Dit voortgaande rationaliseringsproces zou ervoor zorgen dat mensen steeds verder van de natuur zouden komen te staan en vervolgens vreedzamer en harmonieuzer zouden gaan leven, tot het moment dat het aardse Paradijs zou aanbreken.
Mondriaan meende dat zijn abstracte beeldtaal een voorteken was van de objectieve ontwikkeling van de geest door de tijd heen. Hij had dus bepaald een Messianistische drijfveer, om de mensheid de weg te wijzen naar het aanstaande Paradijs.
Compositie 10
In “Compositie 10” uit 1914 gebruikte Mondriaan voor het eerst alleen zwart en witte kleuren. Het werk verbeeldt de zee en een pier.
Hij was geïnteresseerd in basisstructuren, waarin het ene beeldelement overeenkomt met de andere, zoals de golfslagen in de zee. Op deze wijze onderzocht hij in een steeds verdergaande abstrahering de onderliggende universele grondslagen van de werkelijkheid. Hij kon zich verwonderen over het kabbelende water, altijd in beweging, de glinstering van de zon op de zee, dat steeds hetzelfde leek en tegelijk altijd weer anders was.
Het abstracte in de schilderkunst toonde hoe de mens zich zou ontworstelen aan de macht van de natuur en verdergaand zou vergeestelijken. Mondriaans kunst was de visuele grammatica daarvan. Hij beschouwde zijn composities als een fase van bewustwording en emancipatie naar de ‘ware realiteit’.
De kunstenaar schiep een wereld die daarvoor nog onbekend was en waarin hij de verborgen dimensies van de realiteit toonde. Hij was dan ook als abstracte kunstenaar niet iemand die zich van schilderen naar de natuur afwendde. Integendeel, hij verbeeldde juist de dieperliggende werkelijkheid, die verborgen ligt achter de wereld der fenomenen.
Pamflet Toward the True Vision of Reality
In het pamflet Toward the True Vision of Reality (New York, 1942) stelde Mondriaan:
‘Eerst in de loop van lange tijd kwam ik tot het inzicht dat de individuele vorm en natuurlijke kleur subjectieve gevoelstoestanden oproepen, welke de zuivere realiteit verduisteren. De verschijning der natuurlijke vormen verandert, maar de realiteit blijft zichzelf gelijk. Beelding der zuivere realiteit vereist noodwendig dat de natuurlijke vormen worden teruggebracht tot de constante elementen van de vorm en de natuurlijke kleuren tot de primaire kleuren.’
Een mooi voorbeeld van hoe hij voorbij of langs de werkelijkheid keek.
De ogen blijven volgens Mondriaan haken achter de toevallige uiterlijkheden van de waarneembare werkelijkheid. Maar de menselijke geest zoekt naar de universele waarheid daarachter, die van harmonieuze vormen die ten grondslag liggen aan de wereld. Het was aan de kunstenaar natuurlijke verschijningsvormen te vernietigen, om ze weer op te bouwen als een reconstructie ‘volgens de geest’. Dit deed Mondriaan door geen natuurlijke – ronde – vormen meer te gebruiken. Immers, in de natuur komen geen rechte lijnen voor, die worden enkel door het menselijke brein geproduceerd.
Zijn spel van verhoudingen tussen verticale en horizontale lijnen toonde de bevrijding uit de ketenen van de individualiteit, ofwel van de afzonderlijke vormen zoals die waarneembaar zijn in de natuur. Daarom ook schilderde hij abstract: dat stond symbool voor de ontworsteling van de menselijke cultuur aan de grip van de natuur.
De zwarte lijnen werden het fundament van het schilderij
De horizontale lijnen staan symbool voor het natuurlijke, dat zich over de aarde uitstrekt. De verticale lijnen staan voor het spirituele, dat reikt naar hogere sferen. In de bloeiende appelboom komen deze bewegingen al samen, aangezien de takken over de aarde heen reiken en de stam zich opricht vanuit de aarde. Zo verbond hij het natuurlijke en het spirituele met elkaar in een evenwichtige dynamiek. Daarnaast staan de primaire kleuren geel, rood en blauw voor de natuur, gezien alle mogelijke kleurschakeringen hiervan een mengvorm zijn.
Compositie met groot rood vlak, geel, zwart, grijs en blauw
In Parijs in 1921 ontwikkelde Mondriaan zijn kenmerkende beeldtaal, bepaald door de primaire kleuren in rechthoekige vlakken en de zwart kruisende lijnen.
In zijn “Compositie met groot rood vlak, geel, zwart, grijs en blauw” uit hetzelfde jaar loopt het gele vlak rechtsboven verder door richting de rand van het canvas dan de zwarte lijnen.
Titel: Compositie met groot rood vlak, geel, zwart, grijs en blauw
Schilder: Piet Mondriaan
Datum: 1921
Techniek: Olieverf op doek
Zo wekt dat vlak de indruk over te gaan in de werkelijkheid rondom het schilderij. Mondriaan toonde zo dat zijn werk verbonden was met de realiteit en er in overging. Zijn schilderen reikt zo naar de oneindigheid.
In tegenstelling tot de ‘Bloeiende appelboom’, waar nog een hiërarchische opbouw van het beeld plaatsvindt, komen in zijn karakteristieke latere werk de beeldelementen in een gelijkwaardige verhouding voor. Dit komt omdat Mondriaan opviel hoe dingen, hoe verschillend van elkaar ze op het oog ook zijn, zich altijd tot elkaar verhouden. Juist in contrasten en tegenstellingen ziet hij een verborgen eenheid: ‘Dan zien we het natuurlijke als enkel verhouding’.
De letterlijke betekenis van woorden
Mondriaan was dyslectisch. Hij had mogelijk daarom interesse in de letterlijke betekenis van woorden. Net als de psychoot kon hij creatief zijn met woorden en hun betekenis. Zo had het woord ‘tegendeel’ bij hem een diepere betekenislaag. Het gaat niet alleen om tegengestelde fenomenen, maar tegelijk om paren van dingen die elkaar vóóronderstellen. Dit gaat om begrippen zoals het geestelijke en het materiële, of het universele en het tijdelijke, bijzondere. Deze schijnbare tegenstellingen wilde hij oplossen, opdat de werkelijkheid onder de zichtbare natuur waarneembaar en invoelbaar werd.
Mondriaan bemerkte dat de harmonie van afzonderlijke fenomenen in de natuur gegrond is in de gelijkwaardigheid van tegengestelde eigenschappen. Hij meende ‘… dat het bestaande slechts door zijn tegendeel tot uitdrukking komt of gekend wordt…’
Hij maakt gebruik van het dialectische principe, wat wil zeggen dat iets slechts waargenomen en gekend kan worden in relatie met dat fenomeen waarvan het verschilt en dat er de ontkenning van is.
In zijn dialectiek van de aanschouwing is het verschil bepalend: in de ongelijkheid maar wel gelijkwaardigheid van tegengestelde kleuren en vormen, wordt hun samenhang zichtbaar en invoelbaar. Daarom maakte hij bewust gebruik van primaire kleuren, die eigenlijk niet in harmonie zijn met elkaar. Door ze toch in een harmonieus verband te brengen, toont hij hoe de schijnbaar chaotische en onsamenhangende werkelijkheid toch een onderliggende éénheid vormt. “Om eenheid te scheppen moet kunst niet uitgaan van hoe de natuur verschijnt, maar van wat zij echt is.”
Zo komen in psychotische ervaringen éénheidsbelevingen voor, waarin de werkelijkheid non-duaal wordt, ofwel, alle tegenstellingen gaan in elkaar over en kunnen zonder elkaar niet bestaan.
Duidelijk is dat Mondriaan een zekere psychotische denkwijze had
Hij geloofde het instrument te zijn van universele krachten, en zijn Messianistische taak was die te tonen om de mensheid naar het toekomstige Paradijs te leiden. Onder de waarneembare werkelijkheid bevond zich in zijn ogen een harmonieuze éénheid, een duidelijke verwijzing naar het gevoel verbonden te zijn met de kosmos, zoals mensen met een psychose die kunnen ervaren. Zo schiep hij een originele wereld die vóór hem nog niet bestond.
Fotocredits: Wikipedia
Meer lezen over kunst?
Literatuur:
Jan Bor; Mondriaan filosoof
Susanne Deicher; Mondriaan
Léon Hanssen; Alleen een wonder kan je dragen. Over het sublieme bij Mondriaan.
Léon Hanssen; De schepping van een aards paradijs
Hans Janssen; Piet Mondriaan. Een nieuwe kunst voor een ongekend leven
Wouter Kusters; Pure waanzin. Een zoektocht naar de psychotische ervaring
Hans Locher; Piet Mondriaan. Kleur, structuur en symboliek
http://www.pietmondrian.info/mondrian-at-a-glance/mondrian-at-a-glance.html
Heb je een vraag?
Onze experts beantwoorden jouw vraag in het online Spreekuur van PsychoseNet. Gratis en anoniem.
Wil je PsychoseNet steunen?
Wordt donateur en help ons om mooie projecten te realiseren.
