Psychose. Tussen fantasie en werkelijkheid

Vele mensen hebben wel bijzondere ervaringen gehad die in meer of mindere mate als psychotische symptomen kunnen worden opgevat. Zoals zogeheten ‘complotdenkers’ die denken dat duistere krachten bezig zijn om via vaccins nanochips in hun bloed in te brengen om ze te overheersen. Psychose en fantasie. De grens tussen psychotisch en normaal is dan ook vloeiend.

Verhalen en fantasie

Het begint met verhalen. Mensen wonen in verhalen. In zo’n vertelling wordt duidelijk wie je zelf bent, hoe je zo geworden bent, wat voor wereld je bewoont en je positie daarin. Door het formuleren van die verhalen leer je de ander – en jezelf – kennen. Wanneer mensen met elkaar praten, stemmen ze al dan niet bewust hun verhalen op elkaar af. Als die dusdanig uiteenlopen dat je elkaar niet meer begrijpt of accepteert, dan krijg je een kortsluiting in de communicatie. Een ervaring die veel psychoten en hun naasten zullen herkennen.

Of je nou gelooft dat marsmannetjes de aarde bezoeken, God een wijze man in de hemel is die in een schriftje als een boekhouder al onze daden beoordeelt, of dat al het leven dankzij de evolutie tot bloei is gekomen, het zijn allemaal verhalen.

Door de verhalen over het zelf tot uitdrukking te brengen in de leefwereld worden ze tot werkelijkheid. Als iemand bijvoorbeeld iets van zichzelf vindt, zal die persoon in het algemeen zodanig handelen dat dat idee over het zelf in de realiteit tot uitdrukking komt. Dus als iemand meent dat hij vrijgevig is, zal hij gul geven als een tandeloze zwerver hem met open hand en zwarte nagelranden tegemoet treedt. Een psychoot die denkt dat zij een verlosser is die de wereld moet redden van de ondergang, zal alles in haar macht doen om dat streven te vervullen. Bijvoorbeeld door te pogen andere mensen te overtuigen van haar inzichten. Zo is ook psychotisch denken en doen op zekere hoogte logisch en verklaarbaar.

Dat we verhalen over onszelf vertellen betekent dat de fantasie een belangrijke rol speelt bij het creëren van een zelf- en wereldbeeld. Echter, geen enkel verhaal dat we vertellen wordt bepaald door de leefomgeving noch de eigen fantasie alleen, maar gaat over de interactie tussen zelf en de wereld en over de interpretatie daarvan. Fantasie wordt in het algemeen beschouwd als iets persoonlijks, en cultuur als gedeeld. Maar beide zijn eerder communicerende vaten.

Fantasie is namelijk niet alleen een voortbrengsel van een – soms buitensporig – creatief brein, maar ook en vooral een belangrijke aanjager van maatschappelijke, culturele, technologische en wetenschappelijke ontwikkelingen. Door onze fantasie actief in de wereld uit te leven, wordt zij tot werkelijkheid. Vóór de eerste computer werd gemaakt, moest die nog wel worden uitgedacht. Fantasie heeft zo dus een reële uitwerking in de wereld.

Zonderlingen

Psychotische mensen worden in het algemeen gezien als zonderlingen, die een kortsluiting hebben in hun brein en daardoor niet reële overtuigingen, ervaringen en emoties hebben. Hieruit volgt logischerwijs dat mensen die niet psychotisch zijn, wel een realistische visie op de wereld hebben. Beide veronderstellingen kloppen niet geheel en al.

In de uitersten is het wel duidelijk waar een alledaagse wijze van ervaren verschilt van een psychose. Maar hoe dichter je bij de grens geraakt waar ze elkaar treffen, des te vager die wordt en des meer de toestanden in elkaar overlopen.

In een psychose leeft iemand in een ideeënwereld die heel erg als een dieper gevoelde realiteit wordt ervaren. Zij legt sterk haar eigen fantasie over de werkelijkheid. En wel zodanig dat de omringende gemeenschap haar niet meer verstaat of begrijpt en haar als onredelijk beschouwd. In zo’n geval heeft de fantasie de overhand en is de realiteitstoetsing verstoord.

Vrij naar Nietzsche, de waanzinnige staat niet tegenover de waarheid, maar tegenover de gedeelde overtuigingen van de gemeenschap. Als we het allemaal ergens over eens zijn, dan beschouwen we dat als de waarheid. Maar als iedereen gelooft dat de aarde een pannenkoek is waarvan je over de rand kan kukelen, dan is dat nog geen waarheid. Wel wordt het verhaal tot waarheid in onze beleving omdat we geneigd zijn onze gedeelde zekerheden voor waar aan te nemen. Dan krijg je een zichzelf vervullende verwachting. Want zolang niemand durft de rand van de aarde op te zoeken om de veronderstelling te testen, blijft het verhaal bewaarheid. Zo raakt een culturele fantasie gestold en dus echt.

Complotdenkers

Met een goed begrip van de psychotische zo wel als de veel vaker voorkomende bijzondere ervaringen die daarmee gelijkenis tonen, kunnen de buitengewone ervaringen van psychose gevoelige mensen worden genormaliseerd. Daarnaast kan het helpen het taboe en stigma rond psychoses te slechten.

Iemand met een psychose betrekt vaak van alles en nog wat op zichzelf, wat betrekkingswaan of ook wel paranoia heet. Als de computer kuren heeft dan doet de geheime dienst dat in opdracht van het Koningshuis, als de tandarts een vulling wil maken dan wil hij een chip implanteren om haar te beheersen, als zij opgesloten wordt in de kliniek denkt ze dat de duivel daartoe opdracht heeft gegeven om haar te hinderen in het redden van de wereld. Er bestaat het sterke gevoel dat zij gestuurd en gemanipuleerd wordt.

Bijvoorbeeld mensen die, met een ietwat denigrerende uitdrukking, als aanhangers van complottheorieën worden aangeduid lijken dingen te beleven die veel weg hebben van een paranoïde psychose. Immers, zij denken dat duistere machten bezig zijn hen te hinderen in het naar boven brengen van de waarheid of hen anderszins proberen te beteugelen, bijvoorbeeld omdat een vaccin geladen is met nanochips om hen te controleren, dan wel dat de regering bezig is om hun vrijheid te beknotten en een dictatuur te installeren. Vaak voelt zo iemand – net als andere profeten – de drang en overtuiging anderen voor zich te winnen, om zo de wereld te redden van de ondergang.

Complotdenkers zijn er volledig van overtuigd dat hun waarheid van een soort hogere kennis getuigt, iets wat het dagelijks leven overstijgt. Het algemeen geaccepteerde verhaal is dan een gefabriceerde leugen die normale mensen beduvelt, die versluierd in een naïeve droomwereld leven. Mensen die, zoals de keuze in de Matrix indrukwekkend wordt verbeeld, weigeren de rode pil in te nemen en alles slikken voor zoete koek. Ook mensen met psychoses vertonen een onwankelbaar geloof in hun waarheid, die reëler lijkt dan het normale leven. En net als complotdenkers raken psychoten gefrustreerd en steeds wantrouwender als de leefomgeving niet alleen hun argumenten niet erkent, maar zelfs weigert hen als gesprekspartner serieus te willen nemen.

Hiermee wil ik zeker niet zeggen dat complotdenkers psychotisch zouden zijn. Vaak zijn het juist intelligente mensen die simpelweg het vertrouwen in de overheid en de reguliere journalistiek hebben verloren. Doordat ze geleidelijk aan steeds extremere ideeën tot zich nemen en gaan aanhangen, komen hun theorieën steeds verder buiten de algemene publieke denktrant terecht.

Complotdenkers hebben meestal geen last van de sociale en maatschappelijke ontwrichting waar psychoten aan kunnen leiden. Noch hebben ze last van mystieke ervaringen, geloof in duivels of engelen, of van stemmen in hun hoofd. Hoewel, om het nog wat te compliceren, mensen met stemmen in hun hoofd zijn meestal helemaal niet psychotisch.  

Er is een verhelderende parallel in een vruchtbare benadering van zowel de psychoot als complotdenker. Beiden zien het tegenstribbelen en ontkennen van andersdenkenden als bewijs van hun gelijk, en zullen daar geagiteerd van raken of er gefrustreerd op reageren. Hoe meer je ertegen ingaat, des te meer ze overtuigd raken van hun versie van de waarheid. Beiden zal je serieus moeten nemen in hun overtuigingen, om ze niet van je te vervreemden. Dat betekent dus het gesprek aan te gaan over hun ideeën en ervaringen, hier eventueel met argumenten tegenin gaan, en ze niet wegzetten als ‘wappies’ die volkomen onzin verkondigen. Dus, ‘Ik ben het dan wel niet met je eens, maar vind het wel interessant wat je zegt’. En sowieso geldt hier de gevleugelde uitdrukking van Joseph Heller, ‘Just because you’re paranoid, doesn’t mean they aren’t after you’.

Verbondenheid

Een vaak voorkomende ervaring bij met name manische psychoses is dat iemand zich sterk verbonden voelt met de omgeving, of dat nu met Moeder Aarde is, de kosmos of de mensheid, maar ook met zichzelf. Dat kan een gevoel van onbegrensde liefde zijn en gepaard gaan met een zeker weten hoe de wereld in elkaar steekt. Gedeeld in deze ervaringen is dat je opgenomen wordt in een groter en liefdevol geheel. Wat niet wil zeggen dat deze manische verbondenheid onzin is, immers, ze wordt gedeeld met mensen uit vele culturen die zogeheten mystieke of spirituele ervaringen hebben meegemaakt.  

Deze verbondenheid heeft veel weg van verliefdheid. Als je verliefd bent voel je je sterk verbonden met het object van je liefde. De grenzen tussen zelf en ander worden doorbroken en zielen lijken te versmelten. Dan neemt je fantasie de overhand, want in plaats van de geliefde te zien zoals hij is, wordt er een ideaalbeeld gecreëerd. Tegelijk beziet de verliefde de wereld door een roze bril, het leven wordt een paar tinten mooier en kleurrijker. Dit zijn geschikte vergelijkingen om de ervaringen van psychoten bespreekbaar te maken, en voor normale mensen om in te voelen wat de psychoot meemaakt.

Ook velen die wel eens naar een muziekfestival zijn geweest kennen de ervaring opgezweept te worden door woeste ritmes en zo opgenomen te geraken in de dansende en kolkende massa. Bij een voetbalwedstrijd worden de doelpunten collectief gevierd of berouwd. En komt ook een opname in een hoger verband voor, die van de stad, haar voetbalclub en medesupporters. Ervaringen die we ook wel ‘massapsychose’ noemen.

Ook algemeen geaccepteerde religies kunnen zekere psychotische kenmerken vertonen. Het geloof dat Jezus de zoon van God is, geboren uit een maagd, dat hij wonderen heeft gedaan en uit de dood is opgestaan om ons van onze zondes te verlossen, botst met een meer nuchtere kijk op de realiteit. Hier geldt, als één persoon dit soort dingen gelooft, dan is hij psychotisch, zijn het er velen, dan heet het religie. Niet zo verwonderlijk dat Jezus in onze tijd direct opgenomen zou worden als lijder aan psychoses en aan psychiatrische behandeling onderworpen.

Spiritualiteit

Veel mensen omschrijven zichzelf als ‘spiritueel’, en in een boekenhandel als Scheltema staan vier kasten vol over allerlei vormen van spiritualiteit. De spirituele markt is dan ook niet klein. Er zijn honderdvijftig beroepsverenigingen van paranormale aanbieders, met zo’n elfduizend praktiserende leden onder zich. En volgens het Sociaal Cultureel Planbureau hechten zeker zo’n twee miljoen mensen in Nederland aan enige vorm van spiritualiteit.

In de schappen van Scheltema staat bijvoorbeeld een boek als Magus. Leer en ritueel, van Benjamin Adamah, over astraal reizen, hekserij en engelenmagie. Een ander typisch boek heet Christina. Tweeling als licht geboren. Op de kaft staat beschreven:

“Christina von Dreien […] is geboren met een sterk verruimd bewustzijn. […] Moeiteloos gaat Christina […] om met diverse paranormale gaven zoals multidimensionale waarneming, helderziendheid, telepathie en telekinese. […] Ze heeft het vermogen aura’s te zien, contact met het hiernamaals te leggen en te communiceren met dieren en planten”.

Allemaal kenmerken die als symptomen zouden kunnen worden opgevat en voor de gemiddelde psychiater genoeg reden zouden kunnen zijn om iemand subiet op te sluiten.

Voor de duidelijkheid, ik wil met het voorgaande niet zeggen dat mensen die horoscopen lezen of met overledenen communiceren waanzinnig zijn, maar juist omgekeerd, dat psychoten niet altijd zo gek zijn als het lijkt.

Normaliseren

Waar is al dit vergelijken van psychotische verschijnselen met min of meer normale ervaringen nu goed voor?

Idealiter kan het helpen de ervaring van psychoten te normaliseren. Niet ‘Wat jij denkt is onzin, dat kan helemaal niet’, want dan zet je het gesprek stop. Maar, ‘Wat jij denkt vind ik interessant. En wat jij ervaart komt vaker voor. Maar wij maken ons zorgen om jou. Heb je verder nog klachten?’ Dan kan specifiek op die klachten worden ingegaan en zo via een omweg toch de voor genezing broodnodige medicatie naar binnen worden gefietst. Niet omdat ze psychotisch zijn, maar omdat ze bijvoorbeeld last hebben van stress, slapeloosheid of angsten. Door deze manier van communiceren wordt de psychoot weer aanspreekbaar en een redelijk wezen. Als de behandelaar echt met hen in gesprek gaat en hun ervaringen normaliseert in plaats van problematiseert, zullen ze eerder geneigd zijn om hem te vertrouwen en gerichte behandeling te accepteren.

Door de psychoot voor te houden dat zij een ervaring heeft die ze deelt met vele andere mensen, liefst met de behandelaar zelf ook, zal zij niet geneigd zijn direct in de verdediging te schieten. Immers, het mag dan een bijzondere ervaring zijn, maar niet volkomen geschift. Daarnaast geven herkenning en erkenning vertrouwen in de gesprekspartner. En vertrouwen is het belangrijkste element voor therapietrouw.

Dit is belangrijk omdat psychotische mensen vaak geen ziekte-inzicht hebben. Om hen behandeling te laten accepteren helpt het dus niet te verkondigen dat ze psychotisch zijn, wat met zoveel woorden betekent dat ze onzin verkondigen. Dit leidt ertoe dat ze zich niet serieus genomen voelen, wat leidt tot grote frustraties.

Daarbij kan wantrouwen tussen psychoot en behandelaar leiden tot verheviging van de angsten van de eerste. Immers, als zij wordt opgesloten rijst de vraag, wat zijn dat voor krachten die haar willen beteugelen door haar vrijheid te beknotten? Zijn dat duivels die het slecht met haar voor hebben? Wil het Koningshuis haar verhinderen haar missie te volvoeren? Is die medicatie die zij krijgt bedoeld om haar tot een zombie of ziek te maken? Gezien het feit dat psychiatrische medicatie vaak emoties dempen en vervelende en ongezonde bijwerkingen kennen geen heel gekke gevolgtrekking.

De maatschappij

Onze visie als maatschappij op psychose en normaliteit zegt ook iets over onszelf. Vaak definiëren mensen zichzelf en de dingen om zich heen negatief: ‘wij zijn wat zij niet zijn’. De ‘ander’ is dom, arrogant, oorlogszuchtig, irrationeel, en ‘wij’ juist niet. De psychotische mens wordt in het algemeen stereotypisch gezien als iemand wiens fantasie dusdanig overheersend is dat hij de band met de werkelijkheid heeft verloren en dus onredelijk is. De psychoot is dan ook ontoerekeningsvatbaar. Uit mijn betoog blijkt echter dat zogeheten ‘normale’ mensen ook psychotische ervaringen kunnen hebben, zoals complotdenkers, verliefde of spirituele mensen. En net als de psychoot leven mensen in verhalen, geproduceerd door de fantasie, die niet altijd even waarachtig zijn.

Conclusie

Concluderend blijkt dat zogenaamd normale mensen in meer of mindere mate ook ervaringen hebben, die als psychotische symptomen geduid kunnen worden. De toestanden normaal of psychotisch worden in het algemeen beschouwd als elkaar uitsluitend, met andere woorden, je hebt een psychose of niet. Maar beide toestanden zijn geen elkaar uitsluitende categorieën van ervaren en denken, eerder bevinden ze zich op een glijdende schaal. Op het grensgebied tussen psychose en normaliteit wordt alles troebel als een modderpoel en lopen beide toestanden in elkaar over. Het lijkt er dus op dat normale mensen minder normaal en redelijk zijn dan gedacht, en psychoten minder gek en redeloos.

Meer weten over psychose en fantasie?

• Fantasie projecteren over de realiteit, is dat psychose?
• Er is iets mis met mij – het universele geheim van de mens
• Het uithouden op een psychiatrische afdeling – Dwarsverbanden en waanwerelden