Jim van Os is een herstelgerichte psychiater, hoogleraar psychiatrische epidemiologie en Voorzitter Divisie Hersenen, UMC Utrecht. Hij werkt op het raakvlak van ‘harde’ breinwetenschap, gezondheidszorgonderzoek, kunst en subjectieve ervaringen van mensen met ‘lived experience’ in de GGZ. Jim is ook familielid van mensen met psychosegevoeligheid.
Beste heer Van Os,
Mijn officiële diagnoses zijn autismespectrumstoornis en ongespecificeerde psychose of andere schizofreniespectrumstoornis.
Tijdens mijn episodes hallucineerde ik niet, alhoewel ik wel veel chaos in mijn hoofd had – kortsluiting in het hoofd.
Hoe weet ik of dit ging om autistische meltdown/shutdown of juist om psychoses?
Hoe onderscheidt men deze twee fenomenen binnen de ggz?
Bij voorbaat dank.
Beste W.,
Dank voor je vraag! Interessant onderwerp, en ik snap heel goed dat je graag wat meer helderheid wilt over hoe die twee – psychose en autistische meltdown/shutdown – in elkaar steken. Het kan inderdaad flink ingewikkeld zijn, want er is best wat overlap in hoe die dingen zich kunnen uiten. Maar laten we eens kijken hoe we dit kunnen ontleden zonder in een droge lijst met verschillen te verzanden.
Allereerst, wat beide gemeen hebben is dat het vaak voelt alsof je systeem even overloopt. Bij een psychose kun je dat zien als een soort ‘uit de hand gelopen betekenisgeving’: je brein zoekt naar patronen en verbanden waar die er eigenlijk niet zijn. Het kan chaos in je hoofd veroorzaken, alsof je gedachten niet meer op een rijtje te krijgen zijn, en soms komen daar hallucinaties of wanen bij – maar dat hoeft niet altijd. Veel mensen met psychosegevoeligheid ervaren vooral die innerlijke kortsluiting en overweldiging zonder dat ze dingen zien of horen die er niet zijn. Herkenbaar misschien?
Bij een autistische meltdown of shutdown gaat het eerder om overprikkeling. Je brein heeft simpelweg teveel input te verwerken gehad – te veel sociale situaties, te veel herrie, te veel alles – en dan knapt er iets. Bij een meltdown uit zich dat vaak in een explosie naar buiten toe: boosheid, huilen, paniek. Een shutdown is wat stiller, meer naar binnen gericht. Het voelt dan alsof je systeem in de spaarstand gaat, en je functioneert nauwelijks nog. Denk aan een computer die vastloopt en opnieuw moet opstarten.
Dus hoe kun je het verschil voelen of herkennen? Het sleutelwoord hier is misschien ‘betekenis’. Bij een psychose draait het om die gekke, onvoorspelbare manier waarop je brein verhalen maakt en verbanden legt, waardoor je het overzicht kwijtraakt. Bij een meltdown/shutdown gaat het niet zozeer om wat je denkt of gelooft, maar meer om een puur sensorische of emotionele overbelasting. Het is wat je zou kunnen noemen een ‘systeemcrash’, zonder dat er per se rare ideeën of overtuigingen bijkomen.
Nu, binnen de ggz wordt dat onderscheid vaak gemaakt door goed te kijken naar de context en de klachten. Waren er duidelijke triggers, zoals stress of overprikkeling? Dan neigt men sneller richting meltdown/shutdown. Maar als er ook ongewone gedachten waren of je moeite had om realiteit en verbeelding te scheiden, dan komt de psychosegevoeligheid weer om de hoek kijken. Psychose kan bovendien ook zonder hallucinaties of wanen voorkomen, zoals je al zei, dus het blijft een grijs gebied.
En dan nog even iets over je medicatie, want je hebt aangegeven dat je aripiprazol depot gebruikt. Dat is prima om psychotische kwetsbaarheid te stabiliseren, maar het is goed om je af te vragen of je je daarbij op je gemak voelt en of het echt helpt bij wat je nodig hebt. Misschien kun je met je behandelaar bespreken of je op zoek wilt naar de ‘minimal effective dose’ of heel langzaam afbouwen – mocht je denken dat je dit minder nodig hebt. Maar ja, altijd voorzichtig en met goede begeleiding, want abrupt stoppen kan dingen flink in de war brengen. Misschien is het interessant om eens te kijken naar taperingstrips of vloeibare formules als die beschikbaar zijn?
Je kunt je ervaringen met beide fenomenen misschien verder verkennen via een ervaringsdeskundige of herstelacademie. Het helpt vaak enorm om met anderen te praten die hetzelfde meemaken. En vergeet niet dat herstel vooral gaat over leren omgaan met je kwetsbaarheden en niet alleen maar over “beter worden”. Zie het als een soort reis waarin je jezelf opnieuw leert kennen, met wat hulp onderweg. Check bijvoorbeeld de sociale kaart voor goede plekken bij jou in de buurt.
Hope this helps, en als je meer intensief contact wil kun je terecht op onze chat.
Greetz Jim
