Jim van Os is een herstelgerichte psychiater, hoogleraar psychiatrische epidemiologie en Voorzitter Divisie Hersenen, UMC Utrecht. Hij werkt op het raakvlak van ‘harde’ breinwetenschap, gezondheidszorgonderzoek, kunst en subjectieve ervaringen van mensen met ‘lived experience’ in de GGZ. Jim is ook familielid van mensen met psychosegevoeligheid.
Verschillen mensen die jarenlang dagelijks forse hoeveelheden middelen gebruiken (speed, cocaïne, cannabis etc.) en psychotische symptomen ervaren van mensen die psychotische symptomen ervaren maar geen middelen gebruiken?
Hoe verschillen ze van elkaar, en op welke manier zijn ze hetzelfde? (bijvoorbeeld betekenis verhalen, trauma, behandeling etc.).
Beste D.,
Dank je wel voor je vraag! Wat een interessante, maar ook ingewikkelde kwestie snijd je aan. Het antwoord is een beetje ja én nee, omdat er overeenkomsten zijn tussen psychotische symptomen bij mensen die wel en niet middelen gebruiken, maar er ook verschillen zijn.
Psychosegevoeligheid heeft vaak een persoonlijke en contextuele achtergrond. Of je nu wel of geen middelen gebruikt, psychotische ervaringen kunnen een uiting zijn van een complexe interactie tussen genetische aanleg, persoonlijke geschiedenis (zoals trauma of stress), en omgevingsfactoren. De verhalen en ervaringen van iemand met psychotische symptomen vertellen vaak iets over hoe diegene betekenis probeert te geven aan zijn of haar innerlijke en uiterlijke wereld. Dat geldt dus voor iedereen, middelengebruik of niet.
Wat anders is bij mensen die langdurig en intensief middelen gebruiken, is dat de middelen zelf een flinke invloed kunnen hebben op hoe het brein werkt. Sommige drugs, zoals cannabis, speed of cocaïne, kunnen de kwetsbaarheid voor psychotische symptomen versterken. Bijvoorbeeld, langdurig cannabisgebruik kan de dopaminebalans in het brein verstoren, wat weer invloed heeft op hoe we waarnemen en interpreteren. En speed of cocaïne kan zorgen voor overprikkeling en een soort ‘kortsluiting’ in het brein. Bij middelengebruikers zorgt de drugs voor een duidelijke extra laag, bovenop wat er psychologisch of biologisch al aanwezig was.
Qua behandeling zit er ook een verschil. Bij mensen met psychosegevoeligheid zonder middelengebruik ligt de focus vaak op het leren begrijpen van en omgaan met de psychotische symptomen. Er is aandacht voor trauma, stress, en het vinden van manieren om met die gevoeligheid te leven. Bij mensen die wél gebruiken, komt daar nog de uitdaging bij om het gebruik zelf onder controle te krijgen. Dit kan lastig zijn, want middelen worden vaak gebruikt als een soort zelfmedicatie – om pijn of stress te dempen – en dat loslaten is een enorme stap.
Het omgaan met symptomen, zoals wanen of hallucinaties, is op zich vergelijkbaar. Het gaat om leren om de ervaring niet je hele leven te laten bepalen. Dat kan bijvoorbeeld door te onderzoeken waar de psychotische verhalen symbool voor staan. Maar bij middelengebruik is het cruciaal om ook te kijken wat de rol van die middelen is in het in stand houden van de symptomen. Sommige mensen merken dat hun psychotische klachten verminderen of zelfs verdwijnen als ze stoppen met gebruiken. Maar, dat kan ook weer tijdelijk leiden tot ontwenningspsychoses, omdat het brein zich moet herstellen van jarenlang gebruik.
Wat hetzelfde blijft, is dat herstel niet alleen draait om symptoomreductie, maar vooral om weerbaarheid opbouwen. Of het nu gaat om trauma verwerken, omgaan met stress of andere manieren vinden om betekenis te geven aan je ervaringen – het is voor iedereen een proces van jezelf opnieuw leren kennen. Ervaringsdeskundigen en een herstelgericht perspectief kunnen hierin ontzettend waardevol zijn.
Als middelengebruik blijft doorgaan, wordt het ingewikkelder, omdat het herstelproces dan voortdurend wordt beïnvloed door de effecten van die middelen. Toch is het belangrijk om niet te snel te oordelen, want het gebruik kan een manier zijn geworden om met diepere pijn of angst om te gaan. Als je dat probeert te begrijpen en daar samen stappen in zet, kom je vaak veel verder dan met alleen proberen het gebruik te stoppen.
Hopelijk helpt dit je om het verschil én de overeenkomsten een beetje helder te krijgen. Succes!
Groet,
Jim
